Maartje Wortel - IJstijd
Genre: roman
Verschijningsdatum: 8 januari 2014
Uitgever: De Bezige Bij
Korte samenvatting:
James Dillard woont op door zijn moeder betaalde hotelkamers, heeft geld als water en doet niets. Hij komt nergens aan toe, niets is echt belangrijk. Tot het moment dat Marie in zijn leven komt, en vervolgens ook weer verdwijnt. Op het moment dat James weer terugzakt in zijn lethargie, krijgt hij een telefoontje van een medewerkster van een uitgeverij: zij wil dat hij een boek gaat schrijven. James stemt toe.
De besluitloosheid, de lethargie, de totale leegheid van het bestaan, het oneindige niets. Zo begon dit boek voor mij, en dat alles sleepte zich dan ook nog eens pagina na pagina voort. Wat moest ik daarmee?
Maar stukje bij beetje ontvouwden zich de diepere lagen en sprak ook de tekstuele structuur me steeds meer aan.
Hoewel het verhaal nergens onmogelijkheden bevat, komt het in feite toch haast absurdistisch over. Het is in ieder geval vervreemdend:
- die totale ledigheid en zinloosheid;
- het onmetelijke vermogen van James' moeder;
- de emotionele afwezigheid van diezelfde moeder;
- het gemak waarmee moeder James bij een hotel afzette toen hij 19 was: "Nu moet je zelfstandig verder leven";
- de afwezige vader die zijn tijd verdoet met soldatenherinneringen ophalen en computerspelletjes spelen, en die de helft van het jaar met zíjn vader -een Amerikaanse soldaat uit WO 2- op Hawaï verblijft;
- de literair redacteur die uit het luchtledige ineens belt om te vertellen dat James Dillard de nieuwe ontdekking is en het als schrijver gaat maken;
- en zo kan ik nog wel even doorgaan.
Het verhaal gaat over niet alleen over ledigheid, maar ook over liefde, hoop, miskenning, angst en zoeken naar een vervulling. Bovenal gaat het in mijn ogen over eenzaamheid en het onvermogen om echt werkelijk in contact te komen met jezelf en met anderen.
En ondanks deze woorden lukt juist dat laatste niet. James Dillard kan niet iemand van zichzelf maken.
Dat laatste citaat brengt mij ook bij het droge, soms komische taalgebruik van Maartje Wortel. Het hele boek is doorspekt met zulke droge constateringen, die zelfs de zwaarste onderwerpen in het boek een bepaalde luchtigheid geven. Sowieso hanteert Wortel in dit verhaal een bijzondere schrijfstijl. Ze schrijft -zeker in het begin- heel gedetailleerd en associatief, alsof ze elke niet ter zake doende gedachtesprong van Dillard op papier zet. Al lezende kun je je goed voorstellen dat iemand zo denkt, alleen vroeg ik me een tijdlang af waar dat toe moest leiden. We zijn immers gewend aan verhalen waarin elk genoemd detail later in het verhaal van betekenis blijkt te zijn en dat is hier niet het geval. De enige betekenis is blijkbaar om te laten zien hoe betekenisloos het leven in feite kan zijn. Later in het verhaal worden die ongerichte associaties overigens wel minder.
Bijzonder is ook dat het hele boek in de tegenwoordige tijd is geschreven. James Dillard is niet alleen hoofdpersoon, maar ook verteller. Hij verklaart ergens in het boek waarom hij alleen nog maar in de tegenwoordige tijd denkt en praat, hoewel hij één keer een uitzondering maakt. Maar dat kwam dan ook door bijzondere omstandigheden.
Voor de lezer is dat soms verwarrend. Zo vertelt James over een feest met Monica, waarbij hij associatieve gedachten krijgt aan een gesprek dat hij eerder ooit met Marie had. Alleen door een witregel merk je dat het opeens over een andere vrouw in een andere tijd gaat. Je leest bijna over die verandering heen.
De titel IJstijd slaat niet alleen op de ijzige kou tussen de personages. James' moeder zegt:
James laat de kans aan zich voorbij gaan, steeds opnieuw. Hij laat de ijstijd ongebruikt voorbij gaan, om in een geheel andere ijstijd van onderkoelde relaties terecht te komen.
Wat ik wel vermakelijk vond, zijn de verschillende rollen die Wortel aan mensen toebedeelt. Daarbij is niet duidelijk wie aan de fantasie is ontsproten en wie werkelijk bestaat en door Wortel al dan niet gefantaseerde gedragingen in de schoenen krijgt geschoven.
Van de Amerikaanse schrijver Chuck Palahniuk is het nog redelijk duidelijk: die man bestaat, van hem is bekend dat hij schrijver is en homoseksueel is. In IJstijd komen die aspecten ook naar voren, daarnaast zal er beslist ook nog wel een en ander uit zijn rol voortkomen uit de literaire fantasie van Wortel.
Maar neem nou eens die literair redacteur, Monica. Zij wil Dillard aan het werk zetten. Ze lijkt haast een -naar ik mag hopen- persiflage op de echte redacteur van Wortel, die ik overigens niet ken. Volgens een recensie in De Morgen was protagonist James Dillard eigenlijk een bijfiguur uit Wortels vorige boek, Half mens. Wortels redacteur vroeg haar of ze dit personage verder uit wilde diepen door een groter verhaal over hem te schrijven, want hij had zo'n lekkere stem. Wortel vond dat een opmerkelijk verzoek, maar ging er wel op in. Dat wetende, ga je Monica's gedrag opeens anders interpreteren. Ik kan me indenken dat de rol van Monica bij De Bezige Bij enige herkenning oproept. Het zou mij dan ook niet bevreemden wanneer nog meer mensen uit Wortels omgeving zichzelf in IJstijd herkennen.
Is IJstijd een aanrader? Het ligt er maar aan wat je van een boek verwacht. Ga je voor spanning en sensatie, laat het dan alsjeblieft liggen. Kick je op taalgebruik, ben je op zoek naar psychologische of relationele ontwikkelingen of zoek je gewoon bijzondere literatuur? Lezen! zou ik zeggen.
Hoewel het verhaal nergens onmogelijkheden bevat, komt het in feite toch haast absurdistisch over. Het is in ieder geval vervreemdend:
- die totale ledigheid en zinloosheid;
- het onmetelijke vermogen van James' moeder;
- de emotionele afwezigheid van diezelfde moeder;
- het gemak waarmee moeder James bij een hotel afzette toen hij 19 was: "Nu moet je zelfstandig verder leven";
- de afwezige vader die zijn tijd verdoet met soldatenherinneringen ophalen en computerspelletjes spelen, en die de helft van het jaar met zíjn vader -een Amerikaanse soldaat uit WO 2- op Hawaï verblijft;
- de literair redacteur die uit het luchtledige ineens belt om te vertellen dat James Dillard de nieuwe ontdekking is en het als schrijver gaat maken;
- en zo kan ik nog wel even doorgaan.
Het verhaal gaat over niet alleen over ledigheid, maar ook over liefde, hoop, miskenning, angst en zoeken naar een vervulling. Bovenal gaat het in mijn ogen over eenzaamheid en het onvermogen om echt werkelijk in contact te komen met jezelf en met anderen.
"Er zit een angst in mij waar ik niet onderuit kan. Het gaat niet
om oorlog of ouders of gezondheid of geld of vriendschap of
liefde, het gaat om het gevoel dat ik voor niets leef, voor niemand.
Er zitten mensen in mijn hoofd, maar ze kunnen me op geen enkele
manier raken, ze komen nooit in de buurt van een kern, als je dat
zo kunt noemen, en daardoor voelt het alsof ik niet besta."
Het moment dat James en Marie zo maximaal mogelijk met zichzelf en met elkaar in contact komen, is de climax van het boek. Wat ze dan nog niet beseffen, is dat dit ook het moment is dat ze elkaar voorgoed verliezen.
Het is voor James Dillard belangrijk om iemand te zijn. Of eigenlijk is dat voor hemzelf nog niet zo belangrijk, maar wel voor de mensen voor wie hij belangrijk zou willen zijn: zijn moeder en Marie. Maar uitgerekend deze twee laten hem in de steek, ze zien zijn belang niet.
"Marie zou me eens moeten zien hier op de uitgeverij.
Ik ben iemand van wie ze altijd al had gehoopt dat ik zo
zou worden. Iemand. In de ogen van andere mensen,
want iemand van jezelf maken, dat kan iedereen."
En ondanks deze woorden lukt juist dat laatste niet. James Dillard kan niet iemand van zichzelf maken.
Dat laatste citaat brengt mij ook bij het droge, soms komische taalgebruik van Maartje Wortel. Het hele boek is doorspekt met zulke droge constateringen, die zelfs de zwaarste onderwerpen in het boek een bepaalde luchtigheid geven. Sowieso hanteert Wortel in dit verhaal een bijzondere schrijfstijl. Ze schrijft -zeker in het begin- heel gedetailleerd en associatief, alsof ze elke niet ter zake doende gedachtesprong van Dillard op papier zet. Al lezende kun je je goed voorstellen dat iemand zo denkt, alleen vroeg ik me een tijdlang af waar dat toe moest leiden. We zijn immers gewend aan verhalen waarin elk genoemd detail later in het verhaal van betekenis blijkt te zijn en dat is hier niet het geval. De enige betekenis is blijkbaar om te laten zien hoe betekenisloos het leven in feite kan zijn. Later in het verhaal worden die ongerichte associaties overigens wel minder.
Bijzonder is ook dat het hele boek in de tegenwoordige tijd is geschreven. James Dillard is niet alleen hoofdpersoon, maar ook verteller. Hij verklaart ergens in het boek waarom hij alleen nog maar in de tegenwoordige tijd denkt en praat, hoewel hij één keer een uitzondering maakt. Maar dat kwam dan ook door bijzondere omstandigheden.
Voor de lezer is dat soms verwarrend. Zo vertelt James over een feest met Monica, waarbij hij associatieve gedachten krijgt aan een gesprek dat hij eerder ooit met Marie had. Alleen door een witregel merk je dat het opeens over een andere vrouw in een andere tijd gaat. Je leest bijna over die verandering heen.
De titel IJstijd slaat niet alleen op de ijzige kou tussen de personages. James' moeder zegt:
"Voor al je beloftes heb je veel tijd. Als die
tijd op is, is de belofte voorbij. Het is net
zoiets als met ijs. Als je het niet opeet smelt
het. Als het vriest en je schaatst niet, gaat
de kans aan je voorbij."
James laat de kans aan zich voorbij gaan, steeds opnieuw. Hij laat de ijstijd ongebruikt voorbij gaan, om in een geheel andere ijstijd van onderkoelde relaties terecht te komen.
Wat ik wel vermakelijk vond, zijn de verschillende rollen die Wortel aan mensen toebedeelt. Daarbij is niet duidelijk wie aan de fantasie is ontsproten en wie werkelijk bestaat en door Wortel al dan niet gefantaseerde gedragingen in de schoenen krijgt geschoven.
Van de Amerikaanse schrijver Chuck Palahniuk is het nog redelijk duidelijk: die man bestaat, van hem is bekend dat hij schrijver is en homoseksueel is. In IJstijd komen die aspecten ook naar voren, daarnaast zal er beslist ook nog wel een en ander uit zijn rol voortkomen uit de literaire fantasie van Wortel.
Maar neem nou eens die literair redacteur, Monica. Zij wil Dillard aan het werk zetten. Ze lijkt haast een -naar ik mag hopen- persiflage op de echte redacteur van Wortel, die ik overigens niet ken. Volgens een recensie in De Morgen was protagonist James Dillard eigenlijk een bijfiguur uit Wortels vorige boek, Half mens. Wortels redacteur vroeg haar of ze dit personage verder uit wilde diepen door een groter verhaal over hem te schrijven, want hij had zo'n lekkere stem. Wortel vond dat een opmerkelijk verzoek, maar ging er wel op in. Dat wetende, ga je Monica's gedrag opeens anders interpreteren. Ik kan me indenken dat de rol van Monica bij De Bezige Bij enige herkenning oproept. Het zou mij dan ook niet bevreemden wanneer nog meer mensen uit Wortels omgeving zichzelf in IJstijd herkennen.
Is IJstijd een aanrader? Het ligt er maar aan wat je van een boek verwacht. Ga je voor spanning en sensatie, laat het dan alsjeblieft liggen. Kick je op taalgebruik, ben je op zoek naar psychologische of relationele ontwikkelingen of zoek je gewoon bijzondere literatuur? Lezen! zou ik zeggen.
Dit boek las ik in het kader van Een perfecte dag voor de Literatuur.
Lees hier wat andere boekbloggers ervan vonden.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten