Over inbeelding en voorstellingsvermogen

Peter Mendelsund - Wat we zien als we lezen

Wat zie je als je leest? Nee, ik bedoel niet de tekst, maar het beeld dat de tekst oproept? Hoe werkt dat? Hoe stellen we zo'n beeld in ons hoofd samen? 
Het is iets waar veel mensen aan voorbijgaan, maar ontwerper Peter Mendelsund (1968) gaat er juist dieper op in. Bij de vele honderden boekomslagen die hij voor de grote namen uit de wereldliteratuur heeft ontworpen, zie je dat hij niet zomaar plaatjes uit een beeldbank trekt en bewerkt, maar dat hij echt ingaat op de essentie van het boek. Wat roept de inhoud bij hem op? Wat voor beeld krijgt hij daarbij? Hoe geeft hij dat weer waardoor het ook op de lezer overkomt? En op een of andere manier doet hij dat ook nog zo, dat het boek verkoopt. Want dat is minstens even belangrijk. 

Mendelsund, art director bij de legendarische Amerikaanse uitgeverij Alfred A. Knopf, heeft in de loop der jaren zijn eigen theorieën ontwikkeld over hoe mensen lezen en wat het brein zich daarbij voorstelt en inbeeldt. Aan de hand van voorbeelden uit de wereldliteratuur neemt Mendelsund de lezer mee op ontdekkingsreis.

En ik moet zeggen: dat leest niet vlot. Dat ligt niet zozeer aan Mendelsund, maar meer aan mijn manier van lezen.  De tekst leest gemakkelijk, maar is toch geen lichte kost. Stukje lezen, proeven, nadenken, doordenken, voorbeelden erbij zoeken, weer opnieuw de tekst lezen, me afvragen of het zo ook bij mij werkt en dan weer verder. 
Mendelsund haalt veel van stal, niet alleen betrekt hij Leo Tolstoi, James Joyce, Virginia Woolf, Mark Twain en vele andere grootheden erbij, maar hij spit ook nog eens rijkelijk in de psychologie, filosofie, neurologie, literatuurwetenschap, geschiedenis van de waarneming*, beeldende kunst en noem maar op. Verder moet je ook een beetje bekend zijn met begrippen als syntaxis (regels die bepalen wat een correcte zin is), semantiek (betekenis van woorden), hermeneutiek (tekstinterpretatie). 

Wat we zien als we lezen is een heel bijzonder boek, niet alleen qua onderwerp maar ook wat betreft de illustraties en de typografie. Per pagina maakt Mendelsund niet alleen in tekst maar ook in beeld duidelijk wat hij bedoelt. 

Film
Mendelsund is op zoek gegaan naar de manier waarop lezers een beeld samenstellen. Want veel van wat de lezer voor zich ziet, is helemaal niet door de schrijver beschreven. Door de omschrijving weg te laten, vullen onze hersenen zelf het beeld verder in en dat is voor iedereen anders. Dit is meteen het verschil tussen lezen en een boekverfilming, bij dat laatste krijg je kant-en-klare interpretaties van de filmmakers voorgeschoteld en hoef je zelf je fantasie niet meer aan het werk te zetten. Zelf een boek lezen is wezenlijk anders, de lezer heeft een actieve rol terwijl de toeschouwer van een film passief is. Daarbij loop je ook nog eens een grote kans dat het beeld dat je als lezer van een boek hebt gekregen, in de film totaal onderuit gehaald wordt. 

"Men dient de verfilming van een lievelingsboek pas te kijken nadat er heel goed is nagedacht over het feit dat de cast van de film in gedachten waarschijnlijk de permanente cast van het boek zal worden. Dat is een heel aannemelijk risico"

Maar dat zal iedereen wel eens meegemaakt hebben. Veertig jaar geleden las ik voor het eerst de boeken van Tolkien, ik was er weg van en heb ze meer dan eens herlezen. Totdat ik de films zag, toen was de "liefde" in één keer over. 

Het boek gaat over allerlei waarnemingen van teksten, van taal. Het gaat over melodieën en kleur, over geur, over warm en koud, over uitputting, over genot. Mendelsund haalt echt alles van stal en wat ik er hier ook over zeg, het is altijd te weinig om de inhoud van dit boek zo goed mogelijk weer te geven. 

Anders zien
Tijdens het lezen merkte ik regelmatig dat er ergens in mijn geheugen iets uit een ver verleden zat te dringen om naar voren gehaald te worden. Naarmate ik vorderde in het boek, werd het beeld duidelijker: dit deed me aan Anders zien denken. Anders zien (Ways of seeing) (1972) van John Berger las ik toen ik midden jaren zeventig de lerarenopleiding tekenen deed. Berger beschreef hoe alles we alles wat wij waarnemen interpreteren vanuit de kennis en de ervaringen die we al hebben. Niemand kijkt blanco naar een beeld, je geeft er meteen een eigen invulling aan. Datzelfde vertelt Mendelsund in zijn boek over geschreven teksten, ook die kleuren we helemaal in vanuit onze eigen persoonlijkheid. 

Ik verwacht en vermoed dat ik voorlopig nog lang niet 'uitgestoeid' ben met Mendelsund. Als ik zie hoe ik John Bergers boek in de loop der jaren regelmatig nog even in heb gekeken, of als startpunt heb gebruikt om weer verder te zoeken en te denken, ga ik ervan uit dat Mendelsund in mijn boekenkast een plaatsje krijgt naast Berger. Twee boeken die niet echt antwoorden geven, maar die wel de juiste vragen stellen.

GELEZEN:

titel: Wat we zien als we lezen

auteur: Peter Mendelsund
oorspronkelijke titel: What We See When We Read
vertaling: Roos van de Wardt
genre: informatief

verschenen: USA - juli 2014, Nederland - juni 2015
uitgever: Atlas Contact

Dit boek las ik in het kader van Een perfecte dag voor literatuur

Lees hier wat andere boekbloggers ervan vonden

*Geschiedenis van de waarneming: ik noem dit maar even zo, ik heb geen idee of dit begrip bestaat. Maar zo noemden we dit tijdens diezelfde lerarenopleiding. Wat wij waarnemen en hoe wij waarnemen is heel sterk gebonden aan onze cultuur en aan onze intellectuele bagage. Primitieve volkeren, of mensen uit totaal andere culturen zien soms heel andere dingen dan wij, omdat ze geleerd hebben om op andere zaken te letten.