Adriaan van Dis - Ik kom terug
KW, Kan Weg. De moeder van Adriaan van Dis geeft alles wat ze niet meer gebruikt de titel KW, zo ook de vele boeken die ze verslonden heeft. En eigenlijk is dat ook de eerste term die mij in gedachte kwam, nadat ik dit boek had gelezen: Kan Weg, ik doe hier niets meer mee.
Begrijp me niet verkeerd, dat was maar bij wijze van
spreken. Het is een geweldig boek dat ik helemaal niet weg wil doen. Ik begrijp
waarom het de Libris Literatuurprijs gewonnen heeft. Maar juist daarom wordt
het voor mij wel heel moeilijk om over dit boek nog te bloggen in het kader van Een perfecte dag voor literatuur. Toch
heb me deze ronde bewust aangemeld, het is een geweldig cadeautje om dit boek
te mogen bespreken en wetende dat het eraan zat te komen heb ik het expres niet
eerder gelezen. Maar mijn enthousiaste aanmelding stelt me nu wel voor een
probleem: heb ik nog iets origineels toe te voegen aan de enorme hoeveelheid
besprekingen, recensies en interviews? De afspraak is dat we bloggen, dat hoeft
geen recensie te zijn. Maar wat dan wel?
En dan blijkt pas het belang van een goede boekhandel in de buurt. Astrid Derijks van de gelijknamige winkel (nee, dit blog wordt niet door haar gesponsord) hoorde mijn probleem, dacht er hetzelfde over en vroeg waarom we niet een recent verschenen boek over dit onderwerp hadden gekozen. Daar kon ik geen antwoord op geven, maar ik wist op dat moment wel een vorm om het over Van Dis' boek te hebben: ik ging vergelijken met Ma van Hugo Borst om te zien wat beide boeken met mij doen!
Beide schrijvers zijn mannen, opgegroeid als jongste kind in het gezin, allebei leggen ze vanuit hun eigen beleving de laatste levensfase vast van hun ooit zo belezen, intelligente, ruimdenkende en moderne moeders. Maar daarmee houdt de overeenkomst wel op.
Opruimen
Ik begin met Van Dis. Na alle publiciteit zou ik ervan uit moeten gaan dat iedereen die in boeken is geïnteresseerd wel weet waar Ik kom terug over gaat. Maar toch, voor die enkeling die dat niet weet:
De bijna honderdjarige moeder van Van Dis wil heel graag hulp bij haar stap uit het leven. Maar volgens haar eigen levensfilosofie zal ze dan eerst schoon schip moeten maken, alles wat ze in dit leven niet 'opruimt', zal haar als ze terugkomt in een volgend leven opnieuw dwarszitten. Ze schakelt zoon Adriaan in en sluit met hem een deal: zij vertelt alle verhalen waar ze eerder nooit over heeft kunnen of willen praten, de zoon mag die verhalen gebruiken voor een boek. In ruil daarvoor bezorgt hij haar De Pil waarmee ze een einde aan haar leven kan maken. Goedbeschouwd is het een eenzijdige deal, moeder was immers degene met een noodzaak om de verhalen kwijt te willen én zij wilde die pil. Maar de zoon lijkt dit nergens in het boek te merken. Hij draaft en sjouwt, op het laatst draait zijn hele leven rond zijn moeder terwijl hij in het verleden nooit close met haar is geweest.
Met onderkoelde humor en een geweldig observatievermogen beschrijft Van Dis naast het aftakelingsproces van zijn moeder ook zijn eigen gedachten, emoties en behoeften maar ook de groei van hun relatie. Daar doorheen komen de verhalen van vroeger, zowel die van zijn moeder alsook zijn eigen herinneringen. En langzaam maar zeker zie je moeder en zoon een stukje naar elkaar toegroeien.
Poëtisch
Wat me als eerste opviel en wat me altijd opvalt bij Van Dis, is het taalgebruik. En dan heb ik het niet over zijn enigszins geaffecteerde spreektaal, maar over de taal in het boek. Die is zo poëtisch. Het is alsof je een gedicht leest of een lied hoort, zo mooi is het gecomponeerd. Waar muziek en proza elkaar raken, op dat snijvlak balanceert Van Dis. Voorbeelden zijn er genoeg, ik citeer er enkele: "Hij had aandelen in alles en nam nergens aan deel" (p.27) "En in de duinen begroef ik haar geheugen onder een braamstruik" (p. 60) "In de accordeon van langzaam rijdend en stilstaand verkeer zong ik een liedje voor mijn moeder" (p.83) "Je bent mijn moeder, je hebt me gebaard, dichterbij kon ik niet komen" (p.148) "Ze zweeg. Haar beroep zat haar dwars."(over een bevriend psychologe, p. 152)
Van Dis en zijn moeder, het blijft aantrekken en afstoten. Zodra het persoonlijk wordt gaat de deur op slot. Afblijven! Wegwezen! Leugentjes om bestwil? Niks mis mee zolang moeder daar haar voordeel mee kan doen. Wat het met de zoon doet, zal haar een zorg wezen.
Herkenbaar
Ondanks dat ik in een totaal andere situatie ben opgegroeid, is het toch een herkenbaar verhaal. Of ik kan beter zeggen: de emoties die het meebrengt zijn voor mij herkenbaar. Ook ik had een vader die elke nacht zijn Indische demonen moest verslaan (maar ik had het geluk dat mijn vader zijn gezin wél op handen droeg) en ook mijn moeder weet beurtelings aan te trekken en af te stoten, dat laatste -en dat herken ik ook bij Van Dis' moeder- vooral als ze de kans loopt dat je haar zielenroerselen kunt peilen.
Verder is ook de moeder die alles op alles zal zetten om zelf de regie in handen te houden herkenbaar. Afblijven! Daar heb jij niks mee te maken! Dat maak ik zelf wel uit! Waar bemoei je je mee! Ik bewonder Van Dis om de manier waarop hij zich niet af laat schrikken en toch volhoudt. Hij moet wel, hij heeft maar één moeder en dat zal nooit veranderen.
Is er iets dat tegenvalt aan het boek? Ja. En dat is heel banaal, ik weet het. Maar als er in een achttiende druk nog steeds dingen staan als 'bedacht ik me' (2x zelfs) waar bedoeld wordt 'bedacht ik', 'besefte ik' of 'realiseerde ik me' (zich bedenken = van mening veranderen) of 'slachtveld' waar het over een slagveld gaat, vraag ik me echt af of Van Dis' redacteur heeft zitten slapen.
Maar dat zijn natuurlijk peanuts in zo'n mooi boek.
- - - - - - - - -
En dan is er Ma, de bundeling van de kronieken over zijn moeder, die Hugo Borst schreef voor het AD. De moeder van sportjournalist Borst dementeert zienderogen, Hugo en zijn oudere broer Laurens zorgen samen met hun echtgenotes en kinderen voor hun moeder/oma, tot het moment dat dit niet meer gaat. Ma verkast naar een verpleeghuis, waar ze aanvankelijk heel verdrietig over is, maar naarmate de tijd verstrijkt voelt ze zich er meer thuis.
Uit de integer geschreven verhalen spreekt vooral veel liefde en respect voor de moeder, Borst draagt haar op handen. Maar hij maakt zich ook zorgen, niet alleen over zijn moeder en haar situatie, maar ook over zichzelf. Zijn grootvader, zijn moeder, alle zussen en de broer van ma, ze zijn allemaal dement geworden. Het lijkt een familiaire trek. Elk klein dingetje dat Borst vergeet, is voor hem aanleiding om de dementie in zichzelf te gaan zoeken. En wil hij het afwachten tot hij zelf dement wordt, of wil hij nu alvast maatregelen nemen?
Borst denkt ook met weemoed terug aan de geweldige jeugd die hij heeft gehad, maar zijn broer blijkt daar toch heel andere herinneringen aan te hebben.
Herinnering
Dat laatste was voor mij een Aha-erlebnis. Of eigenlijk niet echt, natuurlijk wist ik dit wel. Maar het is toch goed om er even opnieuw bewust bij stil te staan, want dit is iets wat overal elke keer weer opnieuw gebeurt. Het is ook iets waaruit de grootste meningsverschillen kunnen voortkomen.
Wat Borst hier eigenlijk betoogt, is dat wat herinneringen betreft de waarheid niet bestaat. Onze waarheid, zoals wij die allemaal individueel ervaren, is de huidige weerslag van een herinnering. Op de eerste plaats is de herinnering zelf al voor iedereen anders, óók als mensen tegelijkertijd op dezelfde plek hetzelfde meemaken. Vervolgens slaan ze die ervaring allemaal anders op en kleuren ze in de loop der tijd die oude ervaringen met nieuwe ervaringen, emoties, enzovoorts. Daardoor kunnen herinneringen aan dezelfde gebeurtenis bij verschillende mensen totaal anders zijn. En toch vinden die mensen dat ze allemaal "de waarheid" vertellen als ze over hun herinnering praten. Datzelfde zie je hier ook bij de gebroeders Borst gebeuren.
Borst splitst zijn boek op in kleine verhaaltjes, kronieken noemt hij ze. Elk hoofdstuk is zo'n kroniek. Wekelijks verschenen ze in het AD, lezers reageerden erop en soms komen die reacties weer terug in de verhalen.
De toon van de verhaaltjes is vooral liefdevol, hier en daar gemengd met weemoed, verdriet, onzekerheid of angst voor de toekomst. Maar boven alles staan de liefde en compassie van Borst voor zijn moeder.
En helaas, ik voel mezelf haast een oude schoolfrik, maar als ik dan toch aan het vergelijken ben heeft ook bij dit boek de redacteur niet goed opgelet. Als je een van de verzorgsters van moeder eerst Margo noemt en precies een regel verder Margot (p. 123) is dat slordig. Zeker als dat in de tweede druk van het boek nog niet gewijzigd is.
- - - - - - - - -
Vergelijking
Qua onderwerp zijn de boeken heel vergelijkbaar, qua uitwerking zeker niet. Waar Borsts verhaal vooral een mooi getekend journalistiek portret is, is dat van Van Dis een literaire interpretatie van zijn relatie met zijn moeder.
Als ik eerlijk ben wens ik iedereen zo'n moeder en zo'n jeugd toe als Hugo Borst heeft gehad, daar kun je volgens mij alleen maar een gelukkig en rijk mens van worden.
Maar als het op schrijven aankomt spelen er andere zaken, dan heb je niet zoveel aan een gelukkig leven. Van Dis zei ooit "Leed is een kroonjuweel", als variatie op An unhappy childhood is a goldmine for a writer. En inderdaad, het schuren van de relatie tussen Van Dis en zijn moeder, het ongemak, de spanning, het onberekenbare, de afstand, het kibbelen, het zwijgen en verdraaien, het zijn allemaal zaken die bijdragen aan meer diepgang in het boek. Het zorgt voor een betere spanningsboog en meer pieken en dalen in de emoties.
Zowel Borst als Van Dis gaan bij zichzelf te rade, ze schrijven over hun verdriet, hun twijfel, hun manier waarop ze daarmee omgaan. En naarmate de problemen groter worden, wordt het voor de lezer interessanter, want de ontwikkeling van problemen maakt dat de personages zelf ook verder rijpen. Waar Borst en zijn moeder altijd al heel close zijn geweest en samen verder groeien in haar aftakelende situatie, hebben Van Dis en zijn moeder er nog een extra ontwikkeling bij: ze groeien niet alleen in de situatie, ze groeien ook voorzichtig naar elkaar toe.
Ook de dubbele ruil zoals Van Dis' moeder die voorstelt en die eigenlijk geen ruil is, levert een spanning op die het boek gelaagder maakt. Borst en zijn moeder volgen daarentegen maar één weg. Een weg waar ze beiden niet voor kiezen, maar er is geen andere. Dus via de vijf stadia van rouw en verwerking knokken ze zich erdoorheen.
Terugkijkend besef ik ineens dat het verschil tussen beide boeken ook te maken heeft met de sturing die beide schrijvers geven aan hun geschiedenis met hun moeder. Borst en zijn moeder volgen de weg die het leven hen geeft en proberen daar elke keer opnieuw weer het beste van te maken. Maar ze sturen het lot niet, ze weten niet hoe en het komt ook niet in hen op.
Van Dis, en dan eigenlijk vooral zijn moeder, neemt het lot in eigen hand. ZIJ maakt schoon schip, ZIJ bepaalt wat er gaat gebeuren, ZIJ bepaalt wanneer ze zal sterven. Dat laatste blijkt niet helemaal te werken, maar het is in ieder geval haar intentie geweest. Juist die sturing en eigen inbreng maakt dit een uniek verhaal.
Verder lijdt het geen twijfel dat Hugo Borst een goede verteller is, maar Adriaan van Dis is zoals gezegd haast een poëet. Als ik zomaar een willekeurig stukje tekst van Van Dis neem, zonder kop en zonder staart, dan is het gewoon een genot om alleen al de klank en de smaak van die woorden te proeven.
Omslag
Wat ik wel mooi vind en wat ik zeker even wil noemen, is dat beide boeken een origineel omslagontwerp hebben. Eindelijk weer eens boeken zonder stockfoto's op hun omslag! De tekening op Ik kom terug is speciaal voor dit boek gemaakt, de foto op Ma is een portret van Borst's moeder.
Mijn boekhandelaar Astrid Derijks had gelijk met haar opmerking dat Ma een eersteklas mooi, ontroerend en tragikomisch boek is. Maar daarmee vergeleken is voor mij Ik kom terug een boek uit de buitencategorie, uit de eredivisie.
Terugkomend op de vraag wat de boeken met mij deden: Ma gaf me een diep gevoel van respect voor de schrijver, het boek vertederde me regelmatig en gaf me soms een beetje het gevoel een gluurder te zijn. Gelukkig stopt Borst op die plekken precies op het juiste moment, ik hoef me dus niet echt een gluurder te voelen.
Bij Ik kom terug zat ik emotioneel meer in het boek, ik voelde me minder een toeschouwer. De lading kwam dan ook heftiger aan. Ik herkende ook meer van Van Dis' ervaringen dan van die van Borst.
Bij Ma geniet ik van het opgeroepen beeld, bij Ik kom terug word ik zelf aan het werk gezet, zowel in mijn denken als in mijn gevoel.
Wat mij betreft is die Libris Literatuurprijs op de goede plek terechtgekomen. En dat dit boek zo bijzonder is en op meerdere fronten met kop en schouders boven andere goede boeken uitsteekt, drong pas echt tot me door nadat ik het tweede boek had gelezen.
GELEZEN:
titel: Ik kom terug
Dit boek las ik in het kader van Een perfecte dag voor literatuur
Geen opmerkingen:
Een reactie posten