Beelden uit een gesloten dagboek

Jan van der Mast - Agneta 

Het Agnetapark in Delft, voor veel mensen is het een mooi, oud stadsgezicht. Nou vooruit, er zullen ook genoeg mensen zijn die weten dat het op de Unesco Werelderfgoedlijst staat. Maar waarom dat is, wat de achtergrond van dit park is en hoe het aan zijn naam komt, werd voor mij pas duidelijk toen ik Agneta las, het boek dat Jan van der Mast schreef over de grondleggers en de naamgeefster van dit unieke woonoord.

Agneta en haar echtgenoot Jacques van Marken, oprichter en directeur van de Nederlandse Gist- en Spiritusfabriek (na diverse fusies tegenwoordig onderdeel van DSM) hielden er in de tweede helft van de 19e eeuw opmerkelijke ideeën op na. Waar andere fabrikanten -zoals bijvoorbeeld in mijn huidige woonplaats Oss- zich weinig gelegen lieten liggen aan het welzijn van hun personeel, ijverden Agneta en Jacques voor een gezond en prettig leven voor hun arbeiders.

Hun ideaal is een tuindorp met arbeiderswoningen en allerlei voorzieningen, met daartussen hun eigen bescheiden villa. In 1882 start de bouw van het park. iedereen leeft er in pais en vree en Agneta fungeert als een soort parkmoeder. Maar dan ontdekt ze dat haar echtgenoot al jarenlang een buitenechtelijke relatie heeft. Agneta kan zelf geen kinderen krijgen maar haar echtgenoot heeft er dus wel drie. Agneta bezoekt Maria, de andere vrouw, ze besluit dit voor haar man geheim te houden. Als enkele jaren later Maria overlijdt, maakt Agneta pas kenbaar dat ze alles weet. Jacques en zij nemen de kinderen in huis. Het boek eindigt bij het overlijden van Jacques in 1906.

Samenvatting

Normaal gesproken geef ik in boekbesprekingen voor Een perfecte dag voor literatuur nog maar zelden een samenvatting van een boek, niets lijkt me vervelender dan wanneer je als lezer blog na blog dezelfde plot krijgt voorgeschoteld. Maar in dit geval vind ik die samenvatting wel essentieel. Ik heb namelijk wat vragen bij de aanpak van de schrijver en dan kunnen lezers maar beter meteen weten waar mijn vragen op slaan.

Voor zover mij duidelijk is, heeft Van der Mast in eerste instantie een verhaal willen schrijven over Jacques en Agneta en over hun park. Dit was het eerste woonoord in Nederland waarin de verlichte ideeën over arbeiderswelzijn naar voren kwamen. Later volgden er meer, kijk bijvoorbeeld naar wat Philips tot ver in de 20e eeuw in Eindhoven deed voor zijn personeel. Maar het Agnetapark was bij de oprichting nog een unicum, vandaar dat het op de Unesco Werelderfgoedlijst terecht is gekomen. 
Tijdens het onderzoek kreeg Van der Mast in het Archief Delft inzage in het dagboek van Jacques van Marken, dat volgens het testament van kleindochter Erry pas in 2040 mag worden geopenbaard. Van der Mast schrijft hierover in zijn verantwoording: Directeur Blom was zo vriendelijk mij toestemming te verlenen ten behoeve van deze studie dit dagboek in te zien. Ligt het aan mij dat ik hier iets mis? Ik wil weten waarom en hoe hij dat voor elkaar krijgt! Er zijn genoeg voorbeelden bekend van dergelijke testamentaire bepalingen die dus echt strikt gehandhaafd blijven, wat er ook gebeurt. Dat zomaar even iemand met zo'n bepaling de hand kan lichten vind ik -zacht gezegd- vreemd. Ik kan me voorstellen dat de Koninklijke Notariële Broederschap hier ook niet echt van gecharmeerd is, om maar eens iets te noemen. Leg dat dus maar eens uit. 

Naar wat ik begrijp ontdekte Van der Mast door dit dagboek het dubbelleven van Van Marken. Voor de buitenwereld zijn de drie kinderen Eringaard (de achternaam van hun moeder) altijd pleegkinderen van Van Marken geweest, door het dagboek werd duidelijk dat het zijn eigen kinderen waren. Ik heb de indruk dat Van der Mast op het moment dat hij dat ontdekte heeft besloten om het verhaal aan Agneta op te hangen. Het is immers behoorlijk bijzonder als een echtgenote het voor zich houdt dat haar man een minnares heeft en ze beide tortelduifjes verder geen strobreed in de weg legt.

En dan begint het gissen. Want bij een boek over een waargebeurd verhaal verwacht je bronnen te kunnen checken en dat kan hier niet, het dagboek waarop dit deel van de verhaallijn is gebaseerd is immers weer gesloten voor de komende 25 jaar. Ik vraag me dan ook af wat er echt uit het dagboek komt en wat er door Van der Mast bij is gefantaseerd. Want natuurlijk zit er ook een bepaalde mate van fantasie in, alleen al door het feit dat hij het met eigen woorden navertelt. 
Is het belangrijk om te weten wat wel of niet historisch is? Nee, misschien niet. Er zijn genoeg boeken waarbij ik mij dat helemaal niet afvraag. Maar de houding en de reacties van Agneta komen mij zo vreemd over, dat ik in dit geval juist wél wil weten wat er echt gebeurd is.  

Geloofwaardigheid

Agneta schrikt zich te pletter als ze een brief onderschept van ene Maria, die vraagt waar haar toelage blijft. Haar man, aan wie de brief gericht is, verblijft op dat moment voor een half jaar in een sanatorium in het buitenland. Zonder er verder iemand in te kennen, besluit Agneta een afspraak te maken met Maria, om van haar te horen wat er aan de hand is.

• Daargelaten of ik het zelf zo zou doen, lijkt me dit een vrij normale reactie.

Vervolgens besluit ze het verhaal voor zich te houden. Niemand mag weten dat haar man een buitenechtelijke affaire heeft en dat er uit die relatie ook nog eens kinderen zijn geboren.

• Ook dit lijkt me nog begrijpelijk. Tegenwoordig zou dit waarschijnlijk anders gaan, maar je moet het zien in het licht van die tijd. Het openbaar maken van zo'n affaire was een enorme schande, die wilde je niet over jezelf afroepen. Zoiets kon het bedrijf de kop kosten, zoiets kon de levensidealen van de Van Markens definitief de nek omdraaien.

Als haar echtgenoot weer terugkomt naar Nederland, zegt Agneta hem ook niets. Het enige dat ze doet is hem de toegang tot haar slaapkamer en haar bed weigeren. Dat doet ze zonder uitleg, Van Marken schikt zich daarin zonder verder commentaar.

• En hier gaat het bij mij wringen. Natuurlijk kan Agneta haar mond houden omdat ze bang is dat wanneer ze haar echtgenoot voor een keuze stelt, hij voor Maria kiest. Daarmee zou zij haar huwelijk en de daaraan gerelateerde status verliezen. Maar door hem elke intimiteit te weigeren drijft ze haar echtgenoot ook verder in de armen van zijn minnares, wat niet te overziene consequenties zou kunnen hebben. Verwacht ze die consequenties in de hand te kunnen houden? Of wist ze op dat moment al dat Maria binnen enkele jaren aan TBC zou overlijden? Bij hun kennismaking moest Maria vaak hoesten, maar dat is niet per definitie een voorbode van de dood, ook niet in die tijd. En Van Marken accepteert de verbanning uit de slaapkamer zonder protest?
  Kortom, de reacties van beiden komen bij mij niet natuurlijk over. Ik kan me op dit punt maar moeilijk inleven in de zielenroerselen van Agneta.

Zodra Maria is overleden vertelt Agneta aan Jacques dat ze alles weet en dat ze nu zijn kinderen -op dat moment 17, 15 en 7 jaar oud- in huis wil nemen. Niet dat het letterlijk zo staat geschreven, maar uit de sfeer van het verhaal lijkt het haast alsof dit al jaren Agneta's plan is geweest. De kinderen moeten haar meteen met 'moeder' en 'mama' aanspreken, over hun eigen moeder wordt niet meer gesproken. En dat gebeurt gewoon! De twee jongste kinderen schikken zich volgens het boek onmiddellijk in hun nieuwe situatie. Daarentegen heeft de oudste heeft er wat meer moeite mee, maar ook zij past zich na enige tijd aan.

• Werkt dat zo? Ik kan het me echt niet voorstellen. Hoe graag Agneta ook kinderen wilde hebben en ze zelf niet kon krijgen, dan nog moet zij beseffen dat je niet van de ene op de andere dag kinderen emotioneel tot "jouw" kinderen kunt maken, alle goede bedoelingen ten spijt. En dat de twee jongste kinderen vanaf het eerste moment zo aanhankelijk zijn naar -de tot dat moment voor hen onbekende- Agneta en haar vrijwel meteen in de plaats van hun eigen moeder zetten, is voor mij volkomen ongeloofwaardig.

Uitbarsting

Buiten de slaapkamerperikelen blijft Agneta haar Jacques door dik en dun steunen, óók als hij steeds lastiger wordt, steeds meer gaat raaskallen, steeds verder verslaafd raakt aan morfine en steeds meer last krijgt van wat op een vroegtijdige dementie (relatie met het morfinegebruik?) lijkt. Agneta's loyaliteit wordt gaandeweg het verhaal moeilijker invoelbaar voor de lezer, maar gelukkig beseft de schrijver dat zelf ook. Op pagina 172 barst de jongste dochter uit tegen Agneta en gooit ze haar dit eeuwige hand-boven-het-hoofd-houden voor de voeten. En ja, zo'n uitbarsting lucht mij als lezer opeens ook weer op. Want eigenlijk had ik precies hetzelfde willen doen. Had Van der Mast nou ook maar zoiets gedaan bij Agneta's (on)geloofwaardigheid die ik eerder beschreef, dan zou die wellicht ook acceptabeler zijn.

Naarmate een verhaal meer op de realiteit is gestoeld, verwacht ik ook realistischer personages en handelingen. Op het omslag van Agneta staat 'Waargebeurd verhaal over het opmerkelijke verbond tussen twee vrouwen'. Sowieso is er in mijn ogen nauwelijks sprake van een verbond. Agneta beveelt Maria om niets tegen Jacques te zeggen over hun ontmoeting. Omdat Jacques zijn financiële verplichtingen niet nakomt, voelt Agneta zich verantwoordelijk en geeft ze Maria een financiële ondersteuning. Dat is voor zover ik kan overzien het hele verbond. 
Vervolgens pretendeert de term 'waargebeurd' dat er historisch te documenteren feiten zijn. De feiten uit het dagboek zijn voorlopig nog niet toegankelijk en de zielenroerselen van Agneta zijn niet te checken omdat zij ze nergens heeft opgetekend. En laat dit boek nou toch voor een groot deel opgehangen zijn aan die niet te checken feiten. 

Fantasie

Het is jammer dat de auteur zichzelf zo dicht tegen de waarheid aan heeft willen vlijen. Als hij zichzelf wat meer ruimte had gegund en duidelijker zichtbaar zijn fantasie door het geheel had geweven, was het verhaal misschien een stuk beter geworden. Het lijkt tegenstrijdig, maar gek genoeg vind ik een verhaal dat niet pretendeert de waarheid te verkondigen veel geloofwaardiger. 

Voor het overige is het trouwens een prima verhaal hoor, laat je dus verder niet afschrikken door mijn blog. Wil je meer weten over het ontstaan van het Delftse Agnetapark of over sociaal-liberale ontwikkelingen, dan is dit boek goed te gebruiken. Maar een dieper inzicht in de persoon Agneta van Marken - Matthes heb ik er niet van gekregen. 

GELEZEN:

titel: Agneta

auteur: Jan van der Mast
genre: roman

verschenen: juni 2015
uitgever: Nieuw Amsterdam

Dit boek las ik in het kader van Een perfecte dag voor literatuur

Lees hier wat andere boekbloggers ervan vonden